BEELD VAN EEN SPANJESTRIJDER IN AMSTERDAM SLOTERMEER?
Een reactie plaatsen23 maart 2021 door spanje3639
Pim Ligtvoet is medewerker van de site spanjestrijders.nl en co-auteur van “De Zaanse Spanjestrijders”. Hij is op zoek naar de achtergrond van een beeld en vraagt de lezer hem te helpen bij zijn speurtocht.
Op corona-wandeling door Amsterdam Nieuw-West zie ik op de hoek van de drukke Burgemeester de Vlugtlaan en de bescheiden Willem Kraanstraat plotseling een beeld. Een kop met priemende ogen in een schuin gehouden hoofd op een stierennek, neergezet op een zuiltje. Op de site van Buitenbeeld In Beeld zie ik meer. Het beeld heet ‘De Antifascist’. De maker van de site, Lida Goede, heeft er een spannende opmerking bij gezet: ‘Het stelt waarschijnlijk een strijder uit de Spaanse Burgeroorlog voor.’ Wat? Een Spanjestrijder? Dezelfde opmerking is ook bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei onder ‘Oorlogsmonumenten’ te vinden. Ongehoord. Er zijn nauwelijks beelden van of naar Spanjestrijders gemaakt, zeker niet in Nederland. En deze kop staat hier gewoon al jaren. De opzienbarende opmerking blijkt terug te gaan op een artikel van kunsthistorica Mieke van der Wal in het Amsterdamse Beeldenboek uit 1997. Toen ik haar ernaar vroeg stuurde ze me een gemeentelijke inventariskaart van ‘Verspreide kunst’. Een zekere M.H. of W.H. schrijft hierin over de buste: ‘als model heeft de kunstenaar de kop van een strijder uit de spaanse burgeroorlog gebruikt …’.[i] In de Amsterdamse Willem Kraanstraat zou dus inderdaad de buste van een Spanjestrijder staan. Dat schreeuwt om nader onderzoek.
Foto: De Antifascist in de Willem Kraanstraat, Amsterdam Slotermeer. Foto: Pim Ligtvoet
Leo Braat
De maker van het beeld is de Arnhemmer Leo Braat. Hij was politiek geëngageerd. Had hij ook iets met Spanje? In 1935 richtte hij met medekunstenaars van het ateliergebouw aan de Amsterdamse Zomerdijkstraat het progressieve tijdschrift ‘Kroniek van Hedendaagsche Kunst en Kultuur’ op. Het tijdschrift had een internationaal karakter. Hestia Bavelaar promoveerde in 1998 op de Kroniek[i] en op internet vond ik een bespreking van haar boek.[ii] ‘Uit diverse essays blijkt een sympathie voor de linkse bewegingen in Spanje, alsook een antinazistische houding en positieve aandacht voor de Sovjet-Unie.’ Dat klinkt goed. Als ik dr. Bavelaar over de naam van het beeld mail noemt ze Edouard de Nève en Albert Helman als degenen die zich het sterkst met het linkse Spanje verbonden voelden.[iii] Helman was tussen 1932 en 1937 als verslaggever in Spanje, maar vocht er niet. Zelf zag ik dat Jef Last, de latere brigadisten-kapitein, een bijdrage aan het eerste nummer schreef – al ging die over André Gide en niet over Spanje. Ik zoek verder. Dan moet ik tot mijn spijt ontdekken dat Leo Braat de energieke kop ruim vóór de coupe van Franco maakte. Want Braat presenteerde zijn schepping tussen 24 april en 14 mei 1936 in Studio 32. [iv] Die naam slaat vermoedelijk op een van de 32 ateliers in de Zomerdijkstraat, waar Leo en Maaike Braat op de begane grond woonden, naast Gerrit van der Veen.[v] De kop van De Antifascist kan dus niet van een Nederlandse Spanjeganger zijn geweest en evenmin een Spaanse, Franse of Duitse brigadist. Waar kwam de opmerking op de inventariskaart dan vandaan? Was het model een bekende van Braat die later Spanjestrijder werd? Of hing de naam van ‘Spanjestrijder’ al langer in de lucht en werd hij er pas in 1966 bij de plaatsing in de Willem Kraanstraat aan gekoppeld?
Foto: Inventariskaart Stedelijk Museum vba 1754
De onbekende soldaat
De arbeiderskop, uitgevoerd in hard lood, heette in augustus 1936 ‘De onbekende soldaat’. Met die naam stond het op de afdeling beeldende kunst van de manifestatie D.O.O.D., De Olympiade Onder Dictatuur in het Geelvinck-gebouw te Amsterdam.[i] Gewoontegetrouw was met de Olympische Spelen een kunstexpositie verbonden. Die was er ook in Berlijn, maar de nazi’s lieten geen joodse en moderne kunstenaars toe. Zij werden als ‘entartet’ beschouwd, ‘ontaard’. Als protest ontstond in Amsterdam een tegenhanger met de veelzeggende Nederlandse naam. 150 kunstenaars uit Frankrijk, Duitsland, Engeland, Nederland en andere landen deden mee. De D.O.O.D.-inzending van Spanje, waar in Barcelona als protest een linkse ‘Volksolympiade’ werd gehouden, kon vanwege de coup van Franco niet komen. Lida Goede ontdekte overigens dat de Onbekende Soldaat in augustus 1939 ook in de beeldententoonstelling van ‘Kleurenpracht III’ in het Vondelpark te zien was, tussen de dahlia’s.
Leo Braat zal in augustus 1936 zeker op de hoogte zijn geweest van de beginnende Spaanse burgeroorlog. Maar aan zijn bijdrage voor de D.O.O.D.-expositie is dat niet te merken, het is een ‘onbekende soldaat’. De buste doet niet denken aan een soldaat uit een van de legers van de Eerste Wereldoorlog, zoals die sinds 1920 werd herdacht met grafmonumenten in Londen, Parijs en Arlington (VS). Hij lijkt meer op een strijdbare arbeider. Het materiaal is geen marmer of brons, maar hard lood, een legering van lood en antimoon. Dat is goedkoper, smelt sneller dan brons en wordt ook gebruikt om kogels van te gieten. Braat bewapende zijn Onbekende Soldaat met lood en maakte hem onafhankelijk van een staat. Hij zou goed een strijder voor de socialistische Internationale kunnen zijn.
Sommige bezoekers van de exposities van 1936 en 1939 kunnen zelfs aan een strijder tegen Franco hebben gedacht. Op 23 augustus 1939 begint er een relletje rond zo’n soldaat tussen de sociaaldemocratische krant Het Volk en het communistische Volksdagblad.[ii] Het Volk brengt op die dag ‘de onbekende soldaat van de Internationale Brigades’ in stelling tegen het Hitler-Stalinpact dat die dag was gesloten. Die onbekende, gesneuvelde soldaat had volgens het Volk zijn leven nooit voor zo’n pact willen geven. De krant moet brigadisten hebben bedoeld die sociaaldemocraat waren of van een andere richting, maar niet Moskou-gezind. Daarop stuurden ‘Enige Nederlanders, die in Spanje gestreden hebben’, een brief naar Het Volk waarin zij het pact juist verdedigden. Ongetwijfeld leden van de CPN. De brief werd door Het Volk niet geplaatst en verscheen daarom in het verontwaardigde Volksdagblad (4-9-1939).
Toen Braat zijn loden kop maakte was er nog geen oorlog in Spanje. Maar het is niet onmogelijk dat hij vanwege zijn werk voor de Kroniek of door het wonen en werken in het ateliergebouw anarchistische, linkse of communistische kennissen had die later naar Spanje gingen. Van één van hen kan hij een portret hebben gemaakt dat als model diende voor de Onbekende Soldaat. Maar Joost Braat, zoon van Leo, heeft van zijn vader nooit iets in die richting gehoord. En ook de dochter van een van de makers van de in 1997 gereconstrueerde expositie D.O.O.D., Miriam Herben-van Lakerveld, vond daar geen aanwijzingen voor.[i]
De FebruaristakerTerug naar de straat waar de buste staat, want misschien geeft de naoorlogse geschiedenis van het beeld aanknopingspunten. Willem Kraan was een Amsterdamse stratenmaker, in dienst bij Publieke Werken, en initiatiefnemer van de Februaristaking. Hij was communist, wat je als gemeenteambtenaar officieel niet mocht zijn, net als zijn vriend, de bekendere Piet Nak, vuilnisman. Willem kende vast stateloze kameraden die tegen Franco hadden gevochten, maar het antifascisme waarvoor de kop hem sinds 1966 eert geldt de Jodenvervolging. ‘Staakt!!! Staakt!!! Staakt!!!’ Kraan werd in november 1942 in Soesterberg gefusilleerd. Het beeld in zijn straat is een afgietsel in brons van het gipsen model uit 1936.[ii] Op de zijkanten van de buste bracht Braat inscripties aan. Rechts een met de oude titel, ‘aan de onbekende soldaat’, en links een passage uit het katholieke Dies Irae, een Latijns gezang uit de mis voor de overledenen. Als was hier een graf. Die tekst gaat over het christelijke Laatste Oordeel en eindigt met ‘nil inultum remanebit – niets zal ongewroken blijven’. De sfeer van de plaquette op de zuil is meer socialistisch: ‘Tot de strijd ons geschaard’, een regel uit de Internationale. Daarop volgen: ‘Solidariteit met alle verdrukten’, ‘Geloof aan een betere wereld’ en regels over Willem Kraan als ter dood gebrachte initiatiefnemer van het ‘protest tegen de Jodenvervolging’. Wat wonderlijk genoeg ontbreekt is een verwijzing naar de naam die door de maker aan de bronzen versie van zijn kunstwerk werd gegeven, ‘De Antifascist’. Een hint naar de strijd in Spanje is er evenmin.
Comité Willem Kraan
Toch zijn er nieuwe sporen. Het comité dat in 1966 vanwege 25 jaar Februaristaking de indrukwekkende kop in de Willem Kraamstraat liet zetten stond onder leiding van Tom Rot. De herdenking van zijn groep was op 26 februari,[i] een dag na de manifestatie bij De Dokwerker op het Jonas Daniel Meijerplein. Waarom óók een herdenking in Slotermeer? Concurrentie tussen Dokwerker en Antifascist? Zeker. Want er was een ideologisch geschil. Tijdens de oorlog behoorde Tom Rot met Jef Last, de joodse Eddy Wijnkoop en anderen tot de Internationaal-Socialistische Beweging (ISB). [ii] De ISB gaf vanaf januari 1941 vanuit Haarlem illegaal het verzetsblad De Vonk uit. In Den Haag deed een verzetsgroep die dichter bij de CPN stond al eind 1940 hetzelfde. Van de ISB is duidelijk dat zij zich niet door Stalin liet leiden, maar zich op diens tegenstanders Trotski en Henk Sneevliet beriep. Men zocht naar een ‘Derde Front’, met arbeiders hier en soldaten elders. Niet-CPN-ers als de Surinaamse verzetsman Anton de Kom en de religieuze socialist Henriette Roland Holst schreven voor de Vonk.
In 1966 komt de oude ideologische strijd tot uiting in de toespraak van Tom Rot tijdens de onthulling. Hij verbindt het uitbreken van de Februaristaking met de geest van ‘Domela Nieuwenhuis, Henri Polak, Henk Sneevliet en David Wijnkoop’: een anarchist, een sociaaldemocraat, een revolutionair-socialist en een CPN-er Op de plaquette wordt het katholieke van het Dies Iraeverbonden met het communistische van de Internationale in de vertaling van Henriette Roland-Holst. Nog interessanter is dat de eerste naam van het uiterst diverse Comité van Aanbeveling die van dr. Jef Last is,[iii] oud ISB-er en ‘Trotskistisch’ Spanjestrijder.Heeft Last soms iets te maken met de ondertitel ‘Spanjestrijder’ van het beeld?
Het Comité van 26 februari, waar trouwens ook Willem Kraans vriend Piet Nak in zat, wilde de van Leo Braat gekochte en in brons gegoten buste van de Antifascist niet zelf houden. Op 24 december 1966 schenkt men het monument aan de gemeente Amsterdam. Twee maanden later maakt M.H. of W.H., medewerker van het Stedelijk Museum, de eerder genoemde inventariskaart waarvan hij op de achterkant de hoofdletterloze zin over de Spanjestrijder noteert.[i] Maar daarboven is iets doorgestreept: ‘als model heeft de kunstenaar de kop van een franse verzetsstrijder gebruikt … ’. Hoezo? Het Franse verzet was van ná 1940, netjes uit de tijd van Willem Kraan, terwijl het beeld zelf vijf jaar eerder was gemaakt. Het model voor de kop moest toch echt van een andere verzetsman zijn. Op 10 april 1967 volgt een wijziging. Hetzelfde handschrift maakt van de Résistance-man uit de jaren veertig een internationale brigadist uit de Spaanse Burgeroorlog. En wel zo dat ‘de strijder veel gelijkenis vertoonde met willem kraan’. Wat toevallig en wat ingewikkeld.
Willem Kraan (rond 1940) Bron: Nat. Comité 4-5- mei, Ellen Hettinga
‘De onbekende soldaat’ op de expositie van april-mei 1936
Bron: Printerest. Collectie RKD
Een Spanjestrijder
Van wie de correctie op de kaart kwam weten we niet. Van Tom Rot of Spanjestrijder Last? Of van Leo Braat? Het kan niet anders dan dat hij bij de keuze van het Comité voor dit beeld persoonlijk betrokken was. Het stond bij hem. De keuze voor zijn Onbekende Soldaat zou gebaseerd zijn op de gelijkenis met Willem Kraan. Maar zou er echt een vergelijking met andere koppen, ook van andere beeldhouw(st)ers zijn geweest? Waarschijnlijk niet. Braat zat dik in het verzet, aan de zijde van zijn vriend Van der Veen, en was door de regering in ballingschap aangezocht voor de zuivering van na de oorlog.[i] Hij deugde aan alle kanten. En het Comité zal het niet moeilijk hebben gehad om de gelijkenis met Willem Kraan in Braats schepping terug te vinden. Was de correctie door het Stedelijk Museum op de inventariskaart dus ook van Braat? Zijn beeld ging over in de handen van de stad Amsterdam. Of was het misschien toch Jef Last, die in een tijd dat er in Amsterdam nog geen Spanjemonument was, in de Willem Kraanstraat een herinnering aan de Spanjestrijders achter wilde laten? [ii]
Boeiend is dat we drie mensen kennen die in Spanje gingen vechten en in de dertiger jaren in dezelfde straat woonden, of er regelmatig kwamen, als Leo en Maaike Braat: Freek Mulders en de broers Maarten en Janrik Van Gilse.[iii] Hoe zat dat? Deschilderes Milly van Duivenbode beschikte net als het echtpaar Braat over een van de woningen in de Zomerdijkstraat en was bevriend met Freek Mulders. Die leerde zichzelf gitaar spelen en ging privéles geven ten huize van Milly. In hetzelfde ateliercomplex woonde de net uit Berlijn teruggekeerde 19-jarige Maarten (Mik) van Gilse bij zijn vriendin Geertruida Maria van Everdingen, beeldhouwster. De beeldhouwers woonden beneden, dus niet ver van elkaar. Geertruida trouwde het jaar erop met Maartens broer Janrik van Gilse. Die werkte net als Milly van Duivenbode als reclametekenaar, zodat Milli, Freek en de broers van Gilse elkaar in die tijd kunnen hebben gekend. Hetzelfde geldt voor Milli, Geertruida en het echtpaar Braat. Maaike was net als Milly schilderes. Artistiek contact kan hebben bestaan vanwege de tentoonstellingen die in de begintijd van het Ateliercomplex (1934-1936) door bewoners werden gehouden en waarvan de expositie in april-mei 1936 een voorbeeld was. Zo zijn er drie kandidaten naar wie Braat de kop van De onbekende soldaat alias Spanjestrijder kan hebben gemaakt. Doen we er om zeker te zijn Jef Last nog bij.
foto’s afkomstig van de site spanjestrijders.nl – foto van Jef Last uit National Archief
Vergelijking
Zoals je de foto van Willem Kraan ongeveer terug kan vinden in de loden kop, geldt dat ook voor de foto van drie van de vier Spanjestrijders. Het model van de buste lijkt midden of eind twintig, heeft een vlezige kop en amandelvormige ogen. De spichtige Jef Last lijkt daar echt niet op. Maarten van Gilse heeft zijn hoofd in een vergelijkbare houding als de buste, maar zijn gezicht is niet vlezig. Hij was in 1935/36 met zijn negentien jaar ook wel erg jong om model voor het beeld te kunnen zijn. Zijn broer Janrik en Freek Mulders waren vijf jaar ouder en het gezicht van Van Gilse zou op de ogen na met wat goede wil kunnen lijken. De foto van Mulders zou van na de oorlog kunnen zijn toen hij niet veel haar meer had. Bij hem kloppen de ogen in ieder geval beter. Ook kan tellen dat Freek Mulders tijdens de oorlog bevriend raakte met Jef Last. Maar alle vier de Spanjestrijders missen voor mij de uitstraling van de strijdende arbeider of Februaristaker die het monument van Braat typeert.
Wat te doen? Op basis van deze foto’s is naar mijn mening geen oordeel uit te spreken. Er zijn echte bewijzen nodig. Wie was verantwoordelijk voor de correctie van de inventariskaart? Was het model voor de kop wel een bestaande persoon of eerder een foto uit de krant? Bij het RKD in Den Haag ligt een uitgebreid archief van Leo Braat met veel correspondentie. En misschien gaat er bij lezers van dit stuk wel een licht of lichtje op. Hoe mooi zou het zijn als eens zou blijken dat de Antifascist in de Willem Kraanstraat óók de kop van een Spanjestrijder is.
Noten
[1] Met dank aan Mieke van der Wal, e-mail 25-2-2021
[1] Hestia Bavelaar, Kroniek van Kunst en Kultuur; geschiedenis van een tijdschrift 1935-1965, Leiden, Primavera Pers, 1998
[1] Siem Bakker, Dertig jaar kunst en cultuur samengevat (1935-1965) in Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 1999 (nrs 5-6), 1999
[1] Hestia Bavelaar, e-mail 27-2-2021
[1] Pinterest, uitnodiging voor een expositie met werk van L.P.J. Braat en Maaike Braat in Studio32 (Zomerdijkstraat, Amsterdam). Collectie RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis
[1] Telefoongesprek 12-3-2021 met Sandra van Beek, dochter van een van de atelierbewoners
[1] Een Kunstolympiade in Amsterdam, reconstructie van de tentoonstelling D.O.O.D. 1936. Gemeentearchief Amsterdam 1996 (p. 46)
[1] Zie http://www.Delpher.nl
[1] Telefoongesprekken in februari-maart 2021
[1] Artikel van Mieke van der Wal (1997), zie boven
[1] Het Parool, 28-2-1966; zie ook Algemeen Handelsblad 11-2-1966 (Delpher)
[1] https://nl.wikipedia.org/wiki/De_Vonk_(verzetsblad)
[1] Met dank aan Mieke van der Wal
[1] vba 1754 (verspreid beeldhouwwerk amsterdam)
[1] https://nl.wikipedia.org/wiki/Leo_Braat
[1] Rudi Wester, biografe van Jef Last, lijkt het erg onwaarschijnlijk dat Last een leugentje om bestwil zou vertellen. Het verhaal van de Spanjestrijder zou dan kloppen. Last zelf vindt zij in ieder geval niet lijken (e-mail 10-3-2021)
[1] www.spanjestrijders.nl. Ton Hegeraad over Freek Mulders; Margreet Schrevel over de broers Van Gilse
Spanje 36 - 39 