Aanleiding

De economische en politieke ontwikkeling van Spanje volgde niet de weg van vele andere landen in West-Europa. Bestaande sociale spanningen werden nog verergerd door de late Spaanse industrialisatie. Het falen van het politieke systeem om deze spanningen aan te pakken betekende dat deze voortwoekerde in de twintigste eeuw. Dit vergrootte de kans op een burgeroorlog in een land met een gewelddadig politieke verleden.

In 1931 werd in Spanje de republiek uitgeroepen toen er na afloop van de gemeenteraadsverkiezingen rellen uitbraken en koning Alfons XIII het land ontvluchtte.

Er werd getracht het land te moderniseren en de misstanden die voortkwamen uit de macht van kerk, leger en grootgrondbezitters te bestrijden. Dit leidde in de opeenvolgende jaren tot vele stakingen, ongeregeldheden en gewelddadigheden.

In februari 1936 waren er nieuwe verkiezingen waarin het ging tussen de linkse alliantie ‘Frente Popular’ (Volksfront) en het rechtse blok van het ‘nationale contrarevolutionaire front’. Er kwam een nieuwe linkse regering aan de macht maar de ongeregeldheden hielden aan. Op 17 juli 1936 culmineerde dit in een staatsgreep opgezet door een groep legerofficieren.

Burgeroorlog en Buitenlandse Interventie

Al enkele dagen nadat de staatsgreep op een burgeroorlog was uitgelopen stuurde Duitsland onder het bewind van Adolf Hitler en Italië onder het bewind van Mussolini wapens en troepen. Ook konden met de actieve steun van Duitsland en Italië in hoog tempo koloniale troepen en het vreemdelingenlegioen uit Marokko naar Spanje worden overgebracht.

De Spaanse Burgeroorlog was de angst en de hoop van de wereld,  niet alleen voor politici, maar ook voor religieuze leiders, intellectuelen, vakbonden en vele anderen.

Rechts en de katholieken steunden de nationalisten, de plegers van de staatsgreep, als een manier om de uitbreiding van het bolsjewisme te stoppen. Aan de linkerkant, betekende de oorlog een noodzakelijke strijd om de verspreiding van het fascisme te stoppen.

Veel niet-Spanjaarden, vaak gelieerd aan radicale anarchistische, socialistische of communistische organisaties, gingen naar Spanje toe in de overtuiging dat de Spaanse Republiek de frontlinie was in de oorlog tegen het fascisme. Vanaf september 1936 sloten de meeste buitenlanders ter linkerzijde zich aan bij Internationale Brigades. Aan deze Internationale Brigades, georganiseerd door de Komintern, hebben ongeveer 40.000 mensen deelgenomen uit meer dan 50 landen om voor de republiek en tegen het fascisme te vechten.

Verder werd de republiek ondersteund door landen zoals Mexico en Rusland en deels door Frankrijk.

Nederlandse betrokkenheid

De deelnemers hadden een zeer uiteenlopende politieke achtergrond. Zo een zevenhonderd Nederlanders vochten mee in de Internationale Brigades maar ook enkele tientallen Nederlanders hadden zich aangesloten bij de anarchistische of links revolutionaire militia.

Daarnaast werd er vanuit Nederland ook humanitaire steun geleverd. Er werd geld verzameld voor de aanschaf en verzending van hulpgoederen: levensmiddelen, kleding, verbandmateriaal, medicamenten en medische apparatuur. Maar ook gingen artsen en verpleegsters naar Spanje toe om humanitaire hulp te verlenen.

Afloop, gevolg en naweeën

In september 1938 besloot de Spaanse regering alle niet-Spaanse strijders terug te trekken.

Na het afscheid van de Internationale Brigades in oktober 1938 in Barcelona gingen velen naar huis. De laatsten trokken in februari 1939 de Spaanse grens over, twee maanden voor de val van de Spaanse Republiek.

Honderduizenden republikeinse Spanjaarden vluchten naar het buitenland en er volgt een periode van terreur. Na het einde van de burgeroorlog waren er harde represailles tegen de voormalige vijanden van Franco. Duizenden Republikeinen werden gevangen gezet en ten minste 30.000 werden er vermoord. Tot ver in de jaren vijftig werd op onregelmatige basis door de Spaanse Maquis een guerrillastrijd gevoerd, geleidelijk verminderd door de militaire nederlagen en verminderende steun van de uitgeputte bevolking.

De Spanjestrijders die terug kwamen naar Nederland raakten allemaal hun Nederlanderschap kwijt. Zij werden door politie en justitie ook scherp in de gaten gehouden.

Gedurende de Tweede Wereldoorlog zetten veel oud-Spanjestrijders hun strijd tegen het fascisme voort in het verzet.

Na de oorlog speelde de kwestie van het Nederlanderschap opnieuw. Door de ‘Koude Oorlog’ en het gewijzigde politieke klimaat werd renaturalisatie een moeilijke zaak. Als statenloze was het erg moeilijk een normaal maatschappelijk bestaan op te bouwen.

Mondjesmaat kregen oud-Spanjestrijders hun Nederlanderschap terug. Maar zelfs in 1969 – dertig jaar na dato – bleken elf oud-Spanjestrijders nog niet te zijn gerenaturaliseerd.

In 1986 is er als teken van erkenning een monument in Amsterdam-Noord geplaatst voor die Nederlanders die aan republikeinse-Spaanse zijde vochten tegen het fascisme.