Historica Esther Gutiérrez Escoda herschrijft geschiedenis.

In het kleine Catalaanse dorpje  Vilella Alta – waar de Nederlandse Spanjestrijder Evert Ruivenkamp een deel van zijn tijd in Spanje doorbracht – woont en werkt Esther Gutiérrez Escoda. Ruim tien jaar geleden interviewde zij de oude bewoners van het dorpje over de tijd dat de Internationale Brigaden in het dorp verbleven. 

Ze werd geboren in Barcelona, in een arbeidersfamilie, heeft drie kinderen en een kleindochter. Van beroep is ze hovenier maar ze is er in geslaagd naast haar werk en gezin haar  studie geschiedenis af te maken. In  2010 behaalde zij haar doctoraal en daarna werkte zij aan een proefschrift over de rol van vrouwen in het Spaanse Republikeinse Leger, een studie van ruim 500 pp.  Zij studeerde er afgelopen voorjaar summa cum laude mee af. Een van de examinatoren was niemand minder dan dé Britse kenner van de Spaanse Burgeroorlog, Paul Preston. Een opmerkelijke studie met verrassende conclusies.

“Elke studie over het onderwerp, zelfs door feministische historici, ging ervan uit dat, toen de milities eind 1936 werden ontbonden, het Spaanse Republikeinse leger vrouwen systematisch uit zijn gelederen had uitgesloten. Dat is gewoon niet waar. Ik heb gegevens gevonden over niet minder dan 3.603 vrouwelijke militairen die officieel als zodanig werden erkend door de Republikeinse autoriteiten – en dat is slechts het topje van de ijsberg.”

Esther Gutiérrez Escoda, die geschiedenis studeerde maar het grootste deel van haar leven als hovenier heeft gewerkt, behaalde onlangs haar doctoraat aan de Universitat Rovira i Virgili in Tarragona (Catalonië) met een baanbrekende scriptie over de rol van vrouwen in de militaire verdediging van de Spaanse Republiek tijdens de oorlog van 1936-39. 

‘Het grootste deel van het proefschrift was nieuw voor mij’, zegt Paul Preston. ‘Ik was enorm onder de indruk. Het onderzoek is onberispelijk.’ Het proefschrift leverde Gutiérrez Escoda een summa cum laude op; het zal worden gepubliceerd in een handelseditie door Crítica. In juni sprak ik met de auteur.

Je stelt dat het meeste historisch onderzoek naar vrouwen in het Republikeinse leger is ontsierd door 'hiaten en vervormingen'.  

“Het meest opvallende was nu juist de volledige onzichtbaarheid van vrouwen in het leger. Historici hebben het bij het verkeerde eind gehad door aan te nemen dat er geen vrouwen in het Republikeinse leger waren. Maar de rol van vrouwen in de oorlog is op nog veel meer gebieden vertekend.” 

Drie begrippen spelen daarbij een belangrijke rol: de milicianas, huishoudelijk werk en de achterhoede. 

“Vanaf het najaar van 1936 werden de milities, die uit vrijwilligers bestonden, opgenomen in het reguliere Republikeinse leger. Op dat moment noemen historici de mannen niet langer milicianos, maar noemen ze ze soldaten. Maar tegelijkertijd blijven ze de vrouwen milicianas noemen. Dit impliceert ten onrechte dat de vrouwen nog steeds deel uitmaakten van een vrijwillige strijdmacht in plaats van het reguliere leger. Een soortgelijke vertekening deed zich voor bij het beschrijven van de verantwoordelijkheden van de soldaten. Er wordt vaak gezegd dat vrouwen in het leger alleen met huishoudelijke taken waren belast. Maar mannelijke soldaten die als koks, kantoormedewerkers, opzichters of schoonmakers werkten werden verondersteld militair werk te doen.  Toen vrouwelijke soldaten de leiding kregen over diezelfde taken, werd hun werk niet langer beschreven als een militaire opdracht, maar eenvoudigweg als ‘huishoudelijke arbeid’.” 

Met andere woorden, de interpretaties van historici van zowel de status van vrouwen als hun werk zijn vanaf het begin gendergerelateerd.  

"Precies. Hetzelfde kunnen we zeggen als het gaat om het concept van de achterhoede. Historici hebben de neiging om het begrip achterhoede te interpreteren als niet-oorlogsgebied. De waarheid is dat het wel degelijk deel uitmaakte van het oorlogsgebied. Hoewel het verder van de vijand verwijderd was, was het leger er nog steeds dominant. Bij het medisch personeel is iets soortgelijks gebeurd. De vrouwen die als verpleegsters, artsen, dierenartsen of apothekers dienden, zijn omschreven als 'verzorgers', terwijl ze in feite soldaten waren. Hetzelfde geldt voor de vrouwen die dienst deden als telefonistes, telegrafistes en vrouwen die bij de radio werkten. Maar ook zij waren soldaten, volledig geïntegreerd in de telecommunicatiesector van het Volksleger van de Tweede Republiek.”

Je beschrijft dat na het einde van de oorlog veel vrouwen bleven vechten in de maquis, in de guerilla. 

“We kunnen het na-oorlogse verzet, de maquis, niet begrijpen zonder de vrouwen, net zoals we de ontwikkeling van het Volksleger niet kunnen begrijpen zonder hen. Om het nog erger te maken:  de maquis is aanvankelijk vooral beschreven door pseudo-historici die voor Franco waren en vervolgens moedwillig vergeten en in de doofpot gestopt  in de zogenaamde overgang naar de democratie. De waarheid is dat de guerrillaoorlog na april 1939 een voortzetting was van de burgeroorlog. Het Franco-regime bestempelde het verzet als 'bandieten' in een poging de gewapende strijd te depolitiseren. Maar de mensen van het verzet waren geen bandieten of terroristen. De vrouwen die in de guerrilla dienden waren voormalige soldaten van het verslagen Volksleger of vrouwen die de Franco-repressie ontvluchtten. Veel van de vrouwen die ik in mijn proefschrift beschrijf, vochten van juli 1936 tot begin 1939 en zetten daarna de strijd voort in de Spaanse maquis, in het Franse verzet tegen de nazi's, of als spionnen en saboteurs tijdens de Tweede Wereldoorlog.” 

 Tegelijkertijd wijs je er op dat de vrouwen die in het Republikeinse leger hadden gediend te maken kregen met harde repressie door de Franco-dictatuur. 

“Die repressie was pervers, onmenselijk en wreed. Als dochter en kleindochter van slachtoffers van de dictatuur, moet ik bekennen dat ik het heel moeilijk vond om het hoofdstuk te schrijven over de necrofiele terreur die het Franco-regime op de overwonnenen losliet. In één woord samengevat:  horror. 

De repressie waarmee vrouwen in de jaren direct na de oorlog mee te maken kregen – met zijn echo’s van het middeleeuwse, inquisitoire katholicisme – kan niet worden vergeleken met die van hun mannelijke tegenhangers. Verkrachtingen waren heel gewoon, net als kaalscheren, martelingen, beschimpingen, vernederingen en moorden. Bovendien werden vrouwen die werden beschuldigd van misdaden stelselmatig beroofd van hun kinderen. Dit soort onmenselijke behandeling werd door het Franco-regime specifiek aan vrouwen opgelegd. Mannen werden gewoon gemarteld, vermoord of veroordeeld tot gevangenis of dwangarbeid. In die zin was de Franco-repressie duidelijk gedifferentieerd naar geslacht.”

Je onderzoek heeft veel nieuws opgeleverd

“Dat weet ik niet zo zeker. Vreemd genoeg heb ik,  nu ik mijn proefschrift af heb, vooral het gevoel dat het dat het meeste, zo niet al het werk nog gedaan moet worden. Ik heb alleen het topje van de ijsberg bloot gelegd. Zoals ik al eerder zei, kon ik 3.603 vrouwelijke soldaten identificeren. Maar dat is uitsluitend gebaseerd op de officiële bulletins van de Republiek: de Gaceta de la República en de Diario Oficial del Ministerio de Defensa Nacional. Ik geloof oprecht dat als we vrouwelijke soldaten de erkenning willen geven die ze verdienen, we de militaire geschiedenis van de Tweede Republiek helemaal opnieuw moeten schrijven. De stilte verbreken, de onzichtbaarheid opheffen, het vrouwelijke gezicht van de strijd laten zien:  dat is wat we onze voormoeders verschuldigd zijn.”