Een kort verslag en een foto impressie, gemaakt door Henk Rougoor, van de herdenking van de Spaanse Burgeroorlog in Amsterdam die gehouden werd op 6 juli 2016.

De herdenking werd door een honderdtal mensen bezocht waaronder een afvaardiging van de Duitse zusterorganisatie KFSR en stichting Vriendenkring Mauthausen. Het Bredero Lyceum, ook wel De Nieuwe Havo  genoemd, heeft het monument al enige tijd geleden geadopteerd. Als dank hiervoor werd aan de school door de heer Wim De Klonia een glas-in-lood raam geschonken.

Gien Klatser voorzitter van de Stichting Spanje 1936-1939 gaf een openingstoespraak en Sebastiaan Faber, hoogleraar Spaanse literatuur en cultuur, vertelde over het belang van onderwijs over de Spaanse Burgeroorlog. Historisch gezien is de Spaanse burgeroorlog een sleutelmoment in de 20ste-eeuwse geschiedenis, aldus Faber.

Namens de gemeente Amsterdam legde wethouder Arjan Vliegenthart en stadsdeelvoorzitter Coby van Berkum een krans. Voorafgaande aan de kranslegging spraken wethouder Arjan Vliegenthart en stadsdeelvoorzitter Coby van Berkum over de noodzaak om blijvend eer te bewijzen aan de strijders tegen onvrijheid en onrecht.

De toespraak van wethouder Arjan Vliegenthart:

[gesproken woord geldt]

Dames en heren,

Het nieuws uit Spanje arriveerde in een land dat gebukt ging onder crisis. In 1936 telde Nederland 480.000 werklozen. Niet eerder zaten zo veel mensen zonder werk. En duurde dat zo lang. Een op de vier arbeiders was langer dan een jaar werkloos.

Lezend over die periode doemt hun grauwe bestaan op van uitsluitsel, vernederende verplichtingen, controles en beperkende voorwaarden. Kinderen kwamen huilend thuis omdat ze om hun kleding van de bedeling werden uitgelachen op school. Een moeder breidde zelf nieuwe randen aan de gratis kousen van haar kind, zodat die onherkenbaar werden. Na verlaging van de steun aan werklozen brak in 1934 een oproer uit in de Jordaan. Stenen en dakpannen daalden uit de huizen neer op politie, kogels vlogen door de lucht en straten werden opgebroken. Er vielen vijf doden en 47 gewonden.

De latere wethouder Roel Walraven werd in 1930 geboren in de Indische buurt. Zijn vader had een baan in een machinefabriek. Vierduizend mensen werkten er 48 uur per week. Hij werd ontslagen en kon nog dezelfde dag zijn baan terugkrijgen, maar wel voor minder loon. Ondanks die smart leefde het gezin mee met Spanjaarden en hun burgeroorlog. Zijn moeder maakte kleren voor Spaanse kinderen. Als jongetje zamelde Roel zelf geld in.

De crisis liet zich voelen in Nederland. De betrokkenheid bij de strijd tegen het fascisme leed daar niet onder. Je zou kunnen zeggen: op zich hadden Nederlanders genoeg aan hun eigen sores. Maar empathie, en een ideaal groter dan hun eigen welzijn, dreef velen om hulp te bieden, soms door zelf naar Spanje af te reizen.

Hun verhalen tonen dat het leed van de crisis plaatsmaakte voor andere ontberingen. Een Nederlandse verpleegster, Jo Bovenkerk, sprak over de kou waaraan de Spanjestrijders bloot stonden. Ze zag een Vlaamse jongen die bevroren nieren had opgelopen.

Naast de kou was het geweld immens. Tony Mulder aanvaardde in 1995 het aanbod om als oud-strijder de Spaanse nationaliteit aan te nemen. Hij had immers ‘ook spaans bloed’, zoals hij zelf ooit zei, door de vele bloedtransfusies die hij in de burgeroorlog had ondergaan.

Of lees over Arie van Poelgeest, die in 1937 door zijn tong werd geschoten, dwars door zijn kaak. In de ambulance lag hij onder een gewonde met een longschot, waardoor zijn bloed op Arie neerviel. In het ziekenhuis dacht men, vanwege al dat bloed, dat Arie niet meer aan de dood kon ontsnappen. Hij kwam weer bij bewustzijn toen ze hem al scheerden voor zijn begrafenis.

Of lees over Saul Monnikendam, die volgens zijn zus, en ik citeer, ‘als een geraamte’ terugkwam uit Spanje. Hij sprak liever niet over wat hij had meegemaakt. Bij een zwaar bombardement had hij lichaamsdelen door de lucht zien gaan. Op 2 april 1943 werd hij vermoord in Sobibor.

Of lees over een jonge werkloze Amsterdammer, die zijn fiets verkocht voor tien gulden om een deel van zijn reis naar Spanje te bekostigen. Hij ging aan de Haarlemmerweg staan en liftte naar Rotterdam, en van daar tot de Franse grens. Aan het Spaanse front, zo schreef hij, hielden fascisten gevelde strijders onder vuur, zodat ze niet in veiligheid konden worden gebracht. De Amsterdammer redde toch, met iemand anders, een gewonde van het slagveld. Als waardering voor zijn moed kreeg hij enkele dagen verlof.

De empathie spreekt boekdelen. Erkenning verdienen Spanjestrijders ook door het leed dat zij naderhand ondervonden. Psychische problemen, langdurige krijgsgevangenschap en verlies van nationaliteit.

De staatloze Spanjestrijders werden tweederangs burgers. Weg van het front moesten ze hun nationaliteit terug veroveren. Voor velen bleek dit opnieuw afzien. Zo viel pas in 1965 politieke gezindheid af als criterium voor de beoordeling van een naturalisatieverzoek. Ruim een kwart eeuw zette staatloosheid het mes in hun geluk, onderwijl geplaagd door miskenning en verontwaardiging. De geschiedenis kan erg wrang zijn.

Aan zeker 100 Nederlanders gingen deze problemen voorbij, omdat zij het leven lieten tijdens hun verblijf in Spanje. We gedenken hen met eerbied. Alle strijders inspireren om een ander bij te staan, zelfs wanneer het eigen leven niet over rozen gaat.

Veel mooier dan in het relaas van Maria Waalewijn komt dat niet tot uiting. In Spanje diende zij in een Nederlands hospitaal. Net als veel andere verpleegsters leerde ze analfabete meisjes en vrouwen uit de Spaanse dorpen lezen en schrijven. In het hospitaal kreeg ze hulp uit onverwachte hoek. Ze schreef dat patiënten haar daar graag bijstonden, hun bedden beschikbaar stelden aan gewonden die er meer behoefte aan hadden. Wanneer van een rol gaas nieuw verband moest worden gemaakt, boden zij zich aan bij verpleegsters om te helpen.

Je zou kunnen zeggen: deze gewonden hadden aan hun eigen sores genoeg. Maar net als in het Nederland van de crisis, toen ze zich de strijd tegen het fascisme in Spanje aantrokken, keken ze ook in dat hospitaal verder dan hun eigen welzijn. Moge die gedachte vele Nederlanders vandaag tot voorbeeld strekken. En inspireren tot empathie, die aan de Spanjestrijders zelf te weinig toekwam.

Bronnen:

– De Canon van Nederland, 2007.

– Communist zonder Partij, Serge Markx, Ons Amsterdam, juni 2010.

– Amsterdam na 1900, R. Roegholt, 1993.

– Nederland en de Spaanse Burgeroorlog, Koen Vossen.

– De oorlog begon in Spanje, Hans Dankaart e.a., 1986.

– www.spanjestrijders.nl, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

– ‘Nederlanders in de Internationale brigade’, Comité tot hulp voor de anti-fascistische Nederlanders in Spanje, in beheer Stadsarchief.

—