Onder de treffende titel “Whisky, wapens en weelde” kwam in 2018 bij uitgeverij Boom de fascinerende biografie uit van Daniël Wolf, “ondernemer in crisis- en oorlogstijd” zoals de ondertitel luidt. Zakenman Wolf was op grote schaal betrokken bij wapenleveranties aan Republikeins Spanje. Wij vroegen auteur Herman Langeveld – die het boek schreef samen met Bram Bouwens- waaruit die leveranties hadden bestaan en wat de motieven van Wolf waren.

LangeveldBouwens-Whisky, wapens en weelde

Wapens voor Spanje. Een onbekend aspect van de Nederlandse betrokkenheid bij de Spaanse Burgeroorlog.

Op 4 maart 1937 maakte de Nederlandse regering een besluit bekend waarbij het vervoer van wapens met Nederlandse schepen naar Spanje werd verboden. Het besluit vormde de aanvulling op een verplichting die de regering al in september 1936 op zich had genomen. Toen had Nederland de non-interventieovereenkomst getekend, waarbij vrijwel alle Europese landen zich hadden verbonden geen wapens of vrijwilligers aan een van de strijdende partijen in Spanje te leveren. Maar tot maart 1937 was het vervoer met Nederlandse schepen van wapens uit derde landen naar Spanje niet verboden, al ging dit wel in tegen de geest van de non-interventiepolitiek, die door de Nederlandse regering van harte werd gesteund.
Het besluit van maart 1937 was het directe uitvloeisel van wapentransporten vanuit Polen naar de Spaanse Republiek met Nederlandse schepen van de Haagse zakenman Daniel Wolf. In de eerste helft van de jaren dertig had Daniël Wolf fortuin gemaakt met de levering van houten dwarsliggers (bielzen) aan de Nederlandse Spoorwegen. Voor een belangrijk deel haalde hij het hout uit Polen. Geleidelijke breidde Daniël Wolf zijn handelsnetwerk uit en raakte hij ook betrokken bij de Poolse metaalindustrie. Zo leverde hij Poolse spoorrails aan Brazilië in ruil voor Braziliaanse koffie. Veel van de zaken die hier beschreven worden, ook de wapentransporten naar republikeins Spanje, deed Daniël Wolf samen met zijn oudere broer Mozes. Maar omwille van de overzichtelijkheid gaat dit verhaal alleen over Daniël.
Kort na het uitbreken van de Burgeroorlog probeerde Daniël Wolf, die van vele markten thuis was, vertegenwoordigers van de Spaanse Republiek in Parijs te interesseren voor de aanschaf van grote hoeveelheden fijn geneden gedroogde groenten met lange houdbaarheid. Zo leerde hij de naar Frankrijk uitgeweken Italiaanse communist Giulio Cerreti kennen, president van het Internationaal Comité voor Hulp aan Spanje. Cerreti besefte dat Wolfs internationale commerciële netwerk hem de aangewezen man maakte om de Republiek van wapens te voorzien.
Terwijl Duitsland en Italië op grote schaal wapens aan Franco en de zijnen leverden, een flagrante schending van de ook door hen ondertekende non-interventieovereenkomst, had de Republiek een nijpend tekort aan wapens. De levering van wapens aan de Republiek door de Sovjet Unie, overigens ook ondertekenaar van de overeenkomst, bood hiervoor onvoldoende compensatie. En dus was de Republiek aangewezen op de particuliere wapenmarkt, waar Daniël Wolf een hoofdrol voor zich zou opeisen.
In de laatste maanden van 1936 schafte Daniël Wolf, die zich achter een aantal vennootschappen verschool, vier wat oudere vrachtschepen aan voor het vervoer van wapens van Polen naar Spanje. Ook Polen had de non-interventieovereenkomst getekend, maar het voelde zich bedreigd door nazi-Duitsland en zag in wapenleveranties aan de Republiek een mogelijkheid zich van zijn verouderde bewapening te ontdoen. De behoefte van de Republiek aan wapens was dermate groot dat zij bereid was exorbitante prijzen te betalen voor de Poolse wapens, ook al waren die zwaar verouderd. Met het aldus verdiende geld kon Polen zijn bewapening vernieuwen.
Van november 1936 tot begin maart 1937 maakten de vier schepen van Daniël Wolf zeven reizen van Gdynia of Danzig (Gdánsk) naar een Republikeinse haven, meestal Alicante. Aan een van deze zeven reizen kwam een voortijdig einde doordat het desbetreffende schip door de Franco-marine opgebracht werd naar de haven van Ceuta in Spaans Marokko. Als voorbeeld van de wapens die werden vervoerd volgen hier de gegevens van het eerste transport, dat met het stoomschip Rambon. Vanuit Rotterdam in Danzig aangekomen werden begin november 1936 zestien Renault FT-17-tanks, vier stuks Schneider 75 mm-veldgeschut met bijna 1000 granaten, 100.000 handgranaten, 800.000 patronen voor Mausergeweren en 10.000 paar legerlaarzen aan boord gebracht. De waarde van dit wapentuig bedroeg ruim 1,5 miljoen gulden, wat neerkomt op een huidige waarde van ongeveer 15 miljoen euro. De totale waarde van de zeven transporten was ongeveer 10,4 miljoen gulden (ruim 100 miljoen euro). Op 8 november uit Danzig vertrokken kwam de Rambon later die maand veilig in Alicante aan.
Daniel Wolf heeft het regeringsbesluit van 4 maart 1937 zien aankomen, want hij was al begonnen met de aanschaf van zes andere schepen. Die liet hij varen onder Panamese vlag, maar nog steeds met een (grotendeels) Nederlandse bemanning. Voor alle zekerheid bracht hij de schepen onder bij een Belgische firma waarvan hij eigenaar was. De oorspronkelijke vier schepen onder Nederlandse vlag gebruikte Daniël Wolf voortaan nog uitsluitend voor het vervoer van voedsel naar republikeins Spanje. Met deze zes schepen onder Panamese vlag werden tussen eind februari en eind april 1937 zes reizen met Poolse wapens vanuit Gdynia ondernomen. De bestemming was nu niet langer een van de Middellandse Zeehavens, maar een haven aan de Noordkust van Spanje, waar de republikeinen zich wanhopig verdedigden tegen het offensief van de nationalisten.
Van deze zes schepen zouden er vijf in slagen een Noord-Spaanse haven te bereiken, wat een hele prestatie was, omdat de Franco-marine de Baskische, Asturische en Cantabrische havens trachtte te blokkeren. Maar op de terugweg ging het op fatale wijze mis voor de Andra. Het schip was op 21 februari 1937 uit Gdynia vertrokken, en kwam op 31 maart in Santander aan, waar het zijn lading loste. Die bestond uit 32 Renault FT-17 tanks met 20.000 bijbehorende granaten, voor een waarde van bijna 2,2 miljoen gulden (ruim 20 miljoen euro). Vanuit Santander ging de Andra op weg naar Bilbao, maar voer daarbij te ver uit de kust, buiten het beschermende bereik van de republikeinse kustbatterijen. Dat werd haar noodlottig.
Het schip werd aangevallen door een gewapende trawler van de nationalisten, die zonder waarschuwing het vuur opende. De Andra werd geraakt in de machinekamer, waardoor de tweede machinist en de hulpmachinist werden gedood en de derde machinist gewond raakte. Het schip hees de vlag ten teken dat het zich overgaf. Daarop kreeg de bemanning de gelegenheid in de reddingsboten te gaan, onder achterlating van de beide gedode Nederlandse zeelieden. Vervolgens werd de Andra met een tiental schoten tot zinken gebracht. De bemanning werd in San Sebastián aan land gebracht en opgesloten in de plaatselijke gevangenis.
De Andra was het enige van de schepen van Daniël Wolf dat op deze wijze verloren zou gaan. Wel werden nog twee andere van zijn schepen onder Panamese vlag door de Franco-marine aangehouden en vervolgens door de nationalisten verbeurd verklaard. Een nieuwe ontwikkeling in het vervoer van Poolse wapens naar de Republiek door Daniël Wolf deed zich voor toen de Communistische Internationale in het voorjaar van 1937 besloot tot de oprichting van een eigen rederij voor het vervoer van wapens en voedsel naar Spanje, de Compagnie France Navigation. Sovjetleider Stalin noemde deze rederij ‘de parel van de Internationale’. Tussen half juni en eind september 1937 vonden er voor rekening van Daniël Wolf vier wapentransporten vanuit Gdynia plaats met schepen van France Navigation. Ook hiervan een voorbeeld.
Op 31 juli vertrok de Al Racou uit Gdynia met aan boord een lading wapens ter waarde van bijna 1,9 miljoen gulden (ruim 18 miljoen euro): geweren, machinegeweren, 36.000 granaten van 37 mm, 35.000 van 77 mm en 4500 van 155 mm. Zonder problemen bereikte het schip op 8 augustus Bordeaux, vanwaar de lading per spoor op weg ging naar Catalonië. Zo kon de gevaarlijke Straat van Gibraltar vermeden worden. Frankrijk was weliswaar een van de initiatiefnemers van de non-interventieovereenkomst geweest, maar was die, in het licht van de Duitse en Italiaanse schendingen ervan, soepel gaan toepassen: de ‘non-intervention relachée’. Dit betekende dat weliswaar geen Franse wapens aan de Republiek werden geleverd, maar dat de doorvoer van wapens van elders oogluikend werd toegestaan.
In de herfst van 1937 viel de verkoop van oude Poolse wapens aan de Spaanse regering stil, vermoedelijk omdat deze nu op waren. In een nu beginnende nieuwe fase waren het vooral wapens uit de Baltische staten, maar ook uit Tsjecho-Slowakije, die voor rekening van Daniël Wolf naar Spanje werden vervoerd. Dit gebeurde onder andere met de Naukratosa, de nieuwe naam voor een schip dat een half jaar tevoren behoord had tot de vloot van Daniël Wolf onder Panamese vlag. Of het nog steeds van Daniël Wolf was, is onduidelijk. Van de reizen van dit schip zijn we goed op de hoogte doordat de Zweedse kapitein ervan, Eric Ericsson, in 1939 een boek over zijn reizen naar Spanje heeft gepubliceerd.
In de Estse hoofdstad Tallin nam de Naukratosa begin 1938 800 ton wapentuig aan boord. Het ging onder andere om zes kleine, gedemonteerde Russische jachtvliegtuigen, lichte kanonnen, machinegeweren, geweren en buskruit. Vervolgens werd Gdynia aangedaan, waar 900 ton Tsjechoslowaaks oorlogsmaterieel klaarlag. Ook hier ging het weer om machinegeweren, geweren, granaten en buskruit, maar ook om 50 grote kanonnen. Die konden er onmogelijk nog allemaal bij. Ericsson besloot er 35 mee te nemen, die dan eerst nog wel gedemonteerd moesten worden, wat twee weken kostte. Zo werd het eind februari 1938 voordat de Naukratosa uit Gdynia vertrok. Ondanks het gevaar opgebracht te worden door de Franco-marine besloot Ericsson toch door de Straat van Gibraltar te varen. Met gedoofde lichten voer hij dicht onder de zuidelijke kust, waardoor hij onopgemerkt bleef. Van Menorca, dat in republikeinse handen was, stak hij over naar Barcelona, waar de 35 kanonnen met spoed uitgeladen en gemonteerd werden.
In de zomer van 1938 lijkt een einde gekomen te zijn aan de wapentransporten vanuit het Oostzeegebied naar het republikeinse Spanje, en daarmee ook aan het optreden van Daniël Wolf als wapenleverancier. De achtergrond hiervan was gelegen in de toenemende spanningen in Europa, vooral rond de Sudeten-Duitse gebieden die Adolf Hitler bij het Duitse Rijk wilde voegen. De regering in Praag zag nu af van verdere export van wapens, omdat ze die bij een mogelijke oorlog met nazi-Duitsland zelf hard nodig zou kunnen hebben. Bovendien naderde in de burgeroorlog in Spanje de ontknoping. Gedurende vrijwel de gehele burgeroorlog was de Republiek in het defensief geweest. In april 1938 bereikten de nationalistische troepen de Middellandse Zee, waardoor het republikeinse gebied in tweeën werd gedeeld. Het einde kwam nog geen jaar later: in januari 1939 werd Barcelona veroverd en capituleerde het republikeinse leger in Madrid. De burgeroorlog was geëindigd met een volledige overwinning van generalissimo Franco.
Daniël Wolf heeft in totaal voor minstens 27,1 miljoen gulden (270 miljoen euro) aan Poolse wapens naar Republikeins Spanje vervoerd. Zijn verdiensten daaraan kunnen geschat worden op minimaal 9 miljoen gulden (een kleine 90 miljoen euro). Dankzij deze enorme verdiensten kon hij een grote staat voeren: in mei 1938 betrok hij het riante buiten Groot Haesebroek in Wassenaar. De vraag is wat zijn motieven waren om het schemerig gebied van de wapenhandel, waar onvermijdelijk duistere kanten aan zaten, binnen te gaan. Het grote geld dat hier te verdienen viel moet voor hem de doorslag hebben gegeven.
Met de levering van wapens aan de Spaanse Republiek overtrad Daniël Wolf weliswaar geen Nederlandse wetten, maar ging hij wel in tegen de geest van de non-interventiepolitiek. Het is echter de vraag hoe de non-interventiepolitiek zelf moet worden beoordeeld. De wijze waarop non-interventie in de praktijk uitwerkte, was zeer eenzijdig ten nadele van de Republiek. Dit kwam vooral door de grote schaal waarop Mussolini en Hitler, lippendienst bewijzend aan de niet-inmenging, deze in werkelijkheid aan hun laars lapten. Non-interventie was derhalve een farce. De wapenleveranties aan de Republiek vanuit de Sovjet-Unie bleven hier ver bij achter. Zo werd de non-interventiepolitiek toch vooral een beletsel voor de Republiek om zich te verdedigen tegen haar aanvallers van binnenuit, die gesteund werden door de fascistische mogendheden.
Dit stelt de activiteiten van Daniël Wolf in een positiever licht. Hij kwam een democratisch gekozen regering te hulp, die door rechtsautoritaire en militaristische krachten werd belaagd. Behalve door financiële motieven lijkt Daniël Wolf zich ook te hebben laten leiden door ideologische, antifascistische overwegingen. Dat kan aannemelijk worden gemaakt met behulp van zijn zeer grote giften aan twee organisaties die in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 1937 in een heftige strijd waren gewikkeld met de NSB. Aan Eenheid door Democratie en aan de vooruitstrevend-liberale Vrijzinnig-Democratische Bond schonk Daniël Wolf, ter bestrijding van de NSB, de formidabele som 365.000 gulden (circa 3,5 miljoen euro).

Herman Langeveld

Meer over dit onderwerp valt te lezen in: Herman Langeveld en Bram Bouwens, Whisky, wapens en weelde. Daniël Wolf, ondernemer in crisis- en oorlogstijd. Boom, Amsterdam, 2018.
Over de reis en de ondergang van de Andra verscheen: Cor Faber, Reis naar de Spaanse Burgeroorlog. Een verhaal uit een oorlog die vergeten dreigt te worden. Uitgave in eigen beheer, 2016.