Opvallend afwezig in alle herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog dit jaar is nu juist die oorlog die door vele historici gezien wordt als dé voorloper van WOII: de Spaanse Burgeroorlog. Reden te meer om nog eens de aandacht te vestigen op een boek dat enige tijd geleden verscheen en dat door een samenloop van omstandigheden zelfs op deze website nog geen aandacht kreeg : de Zaanse Spanjestrijders van Pim Ligtvoet en Willemien Schenkeveld. Zij reconstrueerden de geschiedenis van 33 ‘spanjegangers’ uit de Zaanstreek– mensen die naar Spanje probeerden te komen en waarvan 26 er ook daadwerkelijk aankwamen. Onder hen was één vrouw. Aan de hand van interviews, brieven, krantenberichten, documenten van politie en justitie gaan de auteurs op zoek naar de vraag wie deze mensen waren en wat ze dreef om huis en haard te verlaten en hun leven te gaan wagen in een land dat toen nog minstens zo ver weg en onbekend was als China nu. In de woorden van de auteurs: “Het boek laat gewone mensen aan het woord die veel risico’s namen”.
Het schetst ook een beeld van de Zaanstreek in de jaren ’30, de “rode Zaan”. Het boek is prachtig uitgegeven en rijk geïllustreerd door Stichting Uitgeverij Noord-Holland.

De 33 levensverhalen geven een breed panorama van achtergronden, motieven en daadwerkelijk verloop van de reis naar, het verblijf in het Spanje van de burgeroorlog en de verschrikkingen van de ervaringen aan het front. Siem Dolstra raakte twee keer gewond maar ging door als ziekenverzorger; Henk Bakker stond bekend als een dappere strijder maar tegenover zijn kinderen zweeg hij over zijn ervaringen; Ru Loos raakte zwaar gewond, werd verzorgd in een ziekenhuis in Parijs maar overleefde niet; Jan Hulst maakte de dood mee van zijn vriend Gerrit Giere op het slagveld van Brunete; Miek van der Horst vocht niet alleen in Spanje maar was ook een belangrijk verzetsman. Om zijn homoseksualiteit werd hij in de jaren vijftig uit de communistische gelederen gestoten. Appie Brand was 21 toen hij stierf in januari 1938. In het blad De Proletarische Vrouw werd hij “ een proletarische held” genoemd. Annie Scaf werkte als verpleegster in het Hollandse Hospitaal in Villanueva de la Jara. Er zijn de verhalen van de mannen die het niet haalden of halverwege afhaakten, verhalen van moed maar ook van teleurstelling.

Het boek schetst ook een intrigerend beeld van de houding van de landelijke pers. Veel informatie over de Spanjegangers was afkomstig van de politie. Justitie en politie waren er op uit om aan te tonen dat het hier niet om idealisten ging maar om domme stakkers die zich lieten ronselen als kanonnenvlees. De klassieke politieke links-rechts indeling ging hier nog volledig op: de linkse pers schetst uitsluitend de heldenverhalen ( op een enkele deserteur na die prompt als verrader aan de schandpaal wordt genageld); de rechtse pers, de Telegraaf voorop, heeft vooral sensatieverhalen met smeuïge details. 14 juni 1937 luidt de kop: “Acht Zaandammers verdwenen in enkele weken tijds. Geheimzinnige transporten. Men twijfelt er niet aan dat ronselaars de hand in het spel hebben”. De zoektocht naar veronderstelde ronselaars loopt uiteindelijk met een grote sisser af.

“De Zaanse Spanjestrijders” is een belangrijk boek in de in veel opzichten toch nog steeds onbekende geschiedenis van het Nederlandse antifascisme.