Met dank aan G. Gonggrijp voor toestemming heruitgave artikel betreffende Spaanse Burgeroorlog uit het tijdschrift Vredes-Info, van het Comité Stop Starwars, 3e kwartaal 2000.

Tussen nationalisme en internationalisme – Frank Ryan

Toen de Nederlandse oud-Spanjestrijder Jo Brugman na WO2 in het Oost-Duitse Dresden belandde, hoorde hij dat daar ergens een oude strijdmakker uit de Internationale Brigades begraven moest liggen. Hij zocht en vond het graf van Frank Ryan, oud-commandant van de Ierse Spanje-vrijwilligers, die na gevangen genomen te zijn op 10 juni 1944 in Dresden was overleden. En zo kon in de sovjet-uitgave ‘De Solidariteit der Volkeren met de Spaanse Republiek’ worden vermeld: ‘Zijn stoffelijk overschot rust in de Duitse Democratische Republiek en zijn graf wordt liefdevol onderhouden door zijn voormalige wapenbroeders van de 11^e Internationale Brigade.’

In de jaren tachtig, toen ik in Dresden werkte, zocht ik Jo geregeld op. Er zat een merkwaardig kantje aan zijn verhaal. De SED, de partij waar hij lid van was, had hem meteen verboden om zich nog verder met de zaak te bemoeien. Dat kon een banale reden hebben. Wie belast werd met de PR rond Ryans nagedachtenis had uitzicht op reisjes naar Ierland – en voor dat soort buitenkansjes heb ik mijn Oost-Duitse collega’s wel vaker hun ellebogen zien gebruiken. Maar aan Ryan werd verder geen aandacht besteed. Wat Jo vooral verbaasde was dat de Ier in een privé-sanatorium in het chique Dresden-Oberloschwitz had gelegen – niet direct een oord waar de nazi’s politieke gevangenen heen stuurden.

Kort voor de ‘Wende’ is Jo overleden. De ondergang van de DDR, zijn derde vaderland, heeft hij niet hoeven meemaken, en ook de volgende informatie is hem bespaard gebleven.

Frank Ryan

Het politieke achterland van Frank Ryan was de IRA. Toen de Spaanse burgeroorlog uitbrak, laaiden de emoties in het streng-katholieke Ierland hoog op. De fascistenleider O’Duffy formeerde een ‘Ierse Brigade voor Franco’, die door de geadresseerde overigens al gauw wegens volslagen onbruikbaarheid retour is gezonden. Ryan vocht vanaf december 1936 aan de andere kant als commandant van de Ierse Interbrigadisten. Aan de Jarama schoot zijn eenheid het terugtrekkende Britse Bataljon te hulp, bewerkstelligde een hergroepering en marcheerde onder het zingen van de Internationale op naar de bres in de verdediging. Tussen het vechten door redigeerde Ryan (hij was tenslotte journalist) het ‘Book of the 15th Brigade’, nog steeds een belangrijk naslagwerk. In een radio-uitzending verklaarde hij dat de strijd in Spanje voor hem een voortzetting was van de Ierse vrijheidsstrijd. Met name met het kleine Baskische volk voelde hij zich verwant.

In maart 1938 viel Ryan in handen van Mussolini’s Zwarte-Vlammendivisie. Zijn onbuigzaamheid was voorbeeldig, en hij werd niet uitgewisseld, maar eerst ter dood, en vervolgens tot 30 jaar dwangarbeid veroordeeld. Voor zijn redding hebben zich nog de Ierse president en zelfs ‘generaal’ O’Duffy ingezet. Dat trok de aandacht van de Duitse Abwehr, de spionagedienst van admiraal Canaris, die nauwe contacten met Franco onderhield. Twee leden van het in geheime operaties gespecialiseerde Brandenburg Regiment, Clissmann en Hoven, kenden Ryan nog uit de tijd dat ze in Dublin hadden gestudeerd. In overleg met de Spaanse dictator werd in 1940 een ‘ontsnapping’ naar het bezette Parijs geregeld. Vandaar troonde het duo de volstrekt gedesoriënteerde Ryan mee naar Berlijn.

Voor de nazi’s waren Ierse militanten interessant. De voormalige chef-staf van de IRA, Sean Russel, was zojuist vanuit de VS naar Berlijn gekomen, en er werd serieus over gedacht om uit Ierse krijgsgevangenen een eenheid samen te stellen voor de strijd tegen Engeland. Een ontmoeting tussen de twee Ieren was snel gearrangeerd. Russell sloeg zijn arm om Ryans schouder en zei: ‘Ik ga morgen naar Ierland, Frank. Zin om mee te gaan?’ En zo gingen beiden in augustus 1940 in Wilhelmshaven aan boord van een U-Boot. Russel werd onderweg echter ziek en overleed. Ryan schijnt niet op de hoogte te zijn geweest van de opzet van de zogenaamde “Operatie Duif”, hoewel die niet zo moeilijk te raden was. Hoe dan ook, hij weigerde in zijn eentje in Ierland aan land te gaan, en de operatie moest worden afgeblazen. Zijn laatste jaren sleet hij in nazi-Duitsland met de semi-diplomatieke status en de privileges van ‘vertegenwoordiger van de IRA’.

In ‘Nations and Nationalism’ van de historicus Hobsbawm lezen we: “Vanuit het oogpunt van antifascistisch links was iemand als Frank Ryan moeilijk te begrijpen: een Ierse republikeinse strijder, zo links dat hij voor de Spaanse Republiek in de Internationale Brigades vocht, maar die, nadat hij door de troepen van generaal Franco gevangen was genomen, in Berlijn opdook, waar hij probeerde om in ruil voor IRA-steun aan Duitsland te bedingen dat Noord- en Zuid-Ierland na een Duitse overwinning zouden worden herenigd.” In welke mate hij zich werkelijk schuldig heeft gemaakt aan collaboratie blijft onduidelijk. Volgens de biografie ‘Frank Ryan: The Search for The Republic’ van Sean Cronin (1980) zou hij in Berlijn slechts met enkele ‘vrienden’ over de Ierse kwestie hebben zitten filosoferen. Interessant is, dat de studentenvereniging waartoe Clissmann en Hoven in de vroege jaren ’30 behoorden en ook de groep Duitsers die later in Berlijn bij Ryan over de vloer kwam, door Cronin zo wordt beschreven dat je sterk aan ‘nationaal-bolsjewisten’ gaat denken. De biograaf zelf kent dat begrip niet, maar wie Vredes-Info 1/99 heeft gelezen, weet dat zich zo de Duitse fascisten rond Ernst Niekisch noemden. Hun speciale kenmerk was dat ze een bondgenootschap met de Sovjet-Unie tegen het Westen voorstonden. Cronin citeert een Berlijnse vriendin van Ryan, die weet te vertellen dat er in ‘de groep’ bij hem thuis met afschuw werd gesproken over de Britse luchtaanvallen, maar met sympathie over de strijd van het Rode Leger. Daarbij was Ryans woning zeker geen conspiratief adres van het communistische verzet. Zijn gasten behoorden tot de Abwehr, één van de misschien wel 30 spionage-organisaties van het Derde Rijk. Een bijzonderheid van Abwehr-chef Canaris was, dat hij contacten onderhield met oppositionele groeperingen, zodat hij op meerdere schaakborden tegelijk kon spelen en tevens voorbereid was op het tijdperk ná Hitler. Er is bij mijn weten nooit onderzoek naar gedaan, maar de hele geschiedenis rond Ryan lijkt erop te duiden dat de admiraal zich daarbij bewust van voormalige ‘nationaal-bolsjewisten’ heeft bediend. In het laatste oorlogsjaar is deze aarts-intrigant overigens wegens ‘samenzwering tegen de Führer’ ter dood gebracht. De erfgenamen van Niekisch’ beweging, die zich tegenwoordig als ‘nationaal-revolutionairen’ of ‘bevrijdingsnationalisten’ betitelen, tonen nog altijd grote belangstelling voor de IRA. Met name de Ierse socialist James Connolly (naar wie de Ierse sectie van de 15^e Internationale Brigade in Spanje was vernoemd) wordt door hen geprezen omdat hij al in 1896 een versmelting van nationalisme en socialisme zou hebben gepropageerd. Anderzijds kwam uit deze merkwaardige fascistische stroming ook een Harro Schulze-Boysen voort, die als employé van Goerings luchtvaartministerie belangrijke informatie heeft doorgespeeld aan de Spaanse Republiek en de Sovjet-Unie, en voor zijn overtuiging uiteindelijk het ultieme offer heeft gebracht.

De hier genoemde publicaties zijn te vinden bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam, dat bij de research zeer behulpzaam was. Dank ook aan Anton Seelen van het Ierland Comité, die in een telefoongesprek op het bestaan van deze bronnen heeft gewezen.

In 1979 wist zijn zuster Eilís een herbegrafenis in Ierland te regelen.

Graf Frank Ryan – Dublin

G. Gonggrijp, Vredes-Info, uitgave van het Comité Stop Starwars, 3e kwartaal 2000

Nagekomen bericht

22 juli 2017 wordt een Frank Ryan lezingenreeks gehouden