De betrokkenheid van nazi-Duitsland bij de Spaanse Burgeroorlog werd direct zichtbaar bij het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog in juli 1936. Met behulp van Duitse vliegtuigen werd het ‘Afrikaanse Legerkorps’ vanuit Spaans Marokko over gevlogen naar het Spaanse vasteland. Maar ook de Duitse Kriegsmarine was betrokken bij de burgeroorlog. Onder strenge geheimhouding werden er onderzeeërs ingezet. Een verhaal dat vele jaren eerder begon in Nederland.

Na de eerste wereldoorlog werd Duitsland militair aan banden gelegd. In het verdrag van Versaille werden grenzen gesteld aan de omvang van het Duitse leger. Volgens dit verdrag was het Duitsland onder andere verboden om onderzeeboten te bouwen en te gebruiken.

Echter om bepalingen uit het Verdrag van Versaille te omzeilen en om Duitse bedrijven en Duitse patenten uit handen van de overwinnaars te houden werden Nederlandse en Scandinavische dochterondernemingen of mantelorganisaties gebruikt. Hierbij speelde de chef van de Reichswehr Hans von Seeckt een belangrijke rol.

Daarom werd in 1922 het Nederlandse Ingenieurskantoor voor Scheepsbouw (IVS) opgericht. Dit was het resultaat van een overeenkomst tussen de Reichsmarine (admiraal Paul Behnke) en de directie van Krupp. Krupp was eigenaar van de Germania werf te Kiel, waar de eerste Duitse onderzeeboten werden gebouwd. Het IVS was een samenwerkingsverband tussen de Duitse Krupp Germaniawerf in Kiel, AG Weser in Bremen en AG Vulcan in Stettin. Hier werkten veertig Duitse ingenieurs aan nieuwe typen onderzeeboten. Het onderzoek dat door deze Duitse bedrijven werd verricht ontving clandestien steun van de Reichsmarine. Vanuit geheime Duitse fondsen werd door de Reichsmarine 1 miljoen  Mark beschikbaar gesteld.

Het IVS vestigde zich op de Gedempte Burgwal 1 te Den Haag. In 1931 verhuisde het kantoor naar de Kneuterdijk 8. Opmerkelijk genoeg kreeg het bedrijf in 1936 de NV. Nederlandsche Vereenigde Scheepsbouw Bureaux, Nevesbu (NVSB), een gezamenlijk ontwerpbureau van de werven RDM, De Schelde, Wilton-Fijenoord. NDSM en Werkspoor, als bovenburen.

IVS – Gedempte Burgwal, rechts.

IVS – Kneuterdijk

Tot 1934 voerde IVS vooral in opdracht van de Duitse Reichsmarine werkzaamheden uit om voor Duitsland geschikte onderzeeboten te ontwerpen om ze vervolgens in Nederland (scheepswerf Fijenoord) en het buitenland (bijvoorbeeld Turkije, Spanje, Finland) te laten bouwen en te testen. Daarbij werden in Spanje geheime onderhandelingen gevoerd door Wilhelm Canaris met de dictator primo de Rivera. Bij de training van de bemanning en bij de proefvaarten waren in Finland en Turkije Duitsers betrokken, om hiermee operationele ervaring op te doen. Daarnaast werden er assemblage onderdelen (voor maar liefst twaalf onderzeeboten) gebouwd die in 1934 in het geheim naar Kiel werden gesmokkeld wachtend op de order om ze te assembleren.

Dit in onderdelen produceren werd ook door een andere Duitse mantelorganisatie waar de IVS mee samenwerkte toegepast. In 1931 verschijnen er krantenartikelen over de fabriek M.E.A.F. uit Utrecht die torpedo-onderdelen maakt.

Nadat nazi-Duitsland in 1935 een vlootverdrag met het Verenigd Koninkrijk had gesloten, kon de Kriegsmarine aan de montage van de onderzeeërs beginnen. Al een half jaar na ingang van het vlootverdrag beschikte Duitsland over inzetklare onderzeeërs.

In januari 1936 kwamen de onderzeeboot flottieljes onder leiding te staan Karl Dönitz (Führer der Unterseebote) die later in 1943 groot-admiraal zou worden en in 1945 Hitler zou opvolgen).

Bij het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog werd besloten om onder de naam Operation Ursula (vernoemd naar de dochter van Karl Dönitz) en onder strenge geheimhouding onderzeeërs in te zetten. De bemanning was verplicht een geheimhoudingsverklaring te tekenen waar met de doodstraf werd gedreigd bij overtreding van deze geheimhouding. Deze operatie werd 10 december 1936 afgesloten. Daarna werden tot de herfst van 1937 onderzeeboten zowel in de Middellandse Zee en de Atlantische Oceaan ingezet. Na de herfst van 1937 concentreerden de Duitsers zich voornamelijk op de Atlantische Oceaan en Golf van Biskaye en werd de Middellandse Zee aan de Italianen overgelaten. Een overzicht van de inzet is in onderstaande tabel te zien.

De onderzeeboten die Duitsland heeft ingezet gedurende de Spaanse Burgeroorlog waren allemaal gebouwd in de periode december 1935 – februari 1937.

Na de Spaanse Burgeroorlog kregen de bevelhebbers van de eerste twee onderzeeërs die naar Spanje waren gestuurd, Kurt Freiwald en Harald Grosse, hoge militaire onderscheidingen van Franco.

Vele bevelhebbers en officieren van de onderzeeboten die tijdens de Spaanse Burgeroorlog waren ingezet maakte veel naam tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Bevelhebbers Hans Rudolf Rösing, Viktor Schütze, Victor Oehrn, Werner Hartmann en de officieren Otto Kretschmer, Wolfgang Lüth, Günter Prien en Fritz Frauenheim waren U-boot aces en hebben in de Tweede Wereldoorlog 237 schepen, tezamen 1214699 registerton, tot zinken gebracht. Officier Günter Prien bracht op 14 oktober 1939 het Britse slagschip HMS Royal Oak in de haven van Scapa Flow tot zinken. Eberhard Friedrich Clemens Godt werd als stafofficier de rechterhand van admiraal Karl Donitz. Victor Oehrn werd stafofficier en in 1941 bevelhebber van de onderzeeërs in de Middellandse Zee. Heinz Fischer was senior officier bij de onderzeebootopleiding en speelde een belangrijke rol bij de inval in Noorwegen bij Trondheim.

De Duitse inzet van onderzeeboten tijdens de Spaanse Burgeroorlog was een belangrijke vervolgstap in de herbewapening van Duitsland. Nadat in de periode 1922 – 1935 in het geheim ervaring was opgedaan met het ontwerpen, bouwen en varen van onderzeeboten konden nu in grote getalen boten, bemanning en tactieken worden beproefd. De in de Spaanse Burgeroorlog opgedane kennis en ervaring zou direct in 1939 worden ingezet bij het begin van de Tweede Wereldoorlog en de slag om de heerschappij van de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee. De rol van het Nederlandse Ingenieurskantoor voor Scheepsbouw zou later nog ter sprake komen in het Proces van Neurenberg.

M.E.A.F. en het IVS, Het Volk 27-06-1931

Verder lezen

• Een vos in schaapskleren, S.J de Groot, 2015, ISBN:9789067076791
• Wie is Mussert en wat wil de N.S.B.? Weg er mee!. Anton Struik, 1936
• The secret international; armament firms at work, Union of Democratic Control, London, 1932
• Website uboat.net