Dit jaar is het tachtig jaar geleden dat de Spaanse Burgeroorlog uitbrak. Maar wie zou, al lopend door de Dorpsstraat in Vlieland, vermoeden dat dit Nederlandse Waddeneiland Vlieland ook een band heeft met deze historische gebeurtenis? Wat is de relatie tussen de Spaanse Burgeroorlog en voormalig pension Zonnedauw, Frisia en hotel De Bruin?

Het verhaal begint in 1933. In dat jaar kwam Hitler in Duitsland aan de macht en trokken vele Duitsers illegaal naar Nederland. Zij waren Duitsland ontvlucht omdat hen, als tegenstanders van Hitler, arrestatie en opsluiting in een concentratiekamp boven het hoofd hing.

Deze mensen leefden in Nederland, veelal illegaal, onaangemeld bij de vreemdelingenpolitie en zonder arbeidsvergunning, bij Nederlandse burgers van wie ze onderdak en voeding kregen.

In Nederland werd illegaal de strijd tegen het Hitler regime voortgezet. In samenwerking met Nederlandse politieke organisaties ondersteunden zij vanuit Nederland het verzet in Duitsland. “Zij waren zelfs ook bereid – in geval van een Nazi-overval – het democratische Nederland, met inzet van hun leven aan de zijde van Nederlandse patriotten, te verdedigen, zoals vele Duitse emigranten in Spanje tegen Franco in 1936-1939 hebben gedaan” schreef in 1982 Heinz Junge, één van de politieke vluchtelingen.

In oktober 1938 werden de Internationale Brigades opgeheven en gingen de meeste Interbrigadisten vanuit Spanje terug naar huis. Maar velen Interbrigadisten kwamen uit Duitsland, Oostenrijk en Italië en zij konden niet naar huis. Daar stond hun, als vijand van deze fascistische regimes, een gevangenisstraf of erger een doodstraf te wachten. Zij kwamen onder erbarmelijke omstandigheden in interneringskampen in Frankrijk terecht of leidden een illegaal vluchtelingenbestaan in Frankrijk, België of Nederland.

In Nederland liepen deze mensen het gevaar om gearresteerd te worden en met gevaar voor hun eigen leven over de grens naar Duitsland te worden gezet. Dat dit een reëel gevaar was tonen de volgende twee voorbeelden.

Een van hun was de Spanjestrijder Otto Pentzek. De Duitse overheid had om zijn uitlevering gevraagd en er volgde een rechtszaak. Er werd besloten hem uit te leveren. Onder begeleiding van drie rijksveldwachters werd hij 15 maart 1938 per trein van Den Haag naar Enschede gebracht. Onderweg had hij vergeefs geprobeerd te ontsnappen. Zwaar geboeid werd hij in Gronau overgeleverd aan de Duitse politie. Friederich Meister is een andere Spanjestrijder die dit lot onder ging. Hij had zich gemeld bij de Nederlandse Vreemdelingenpolitie maar werd daar gearresteerd en uiteindelijk juli 1938 uitgeleverd aan Duitsland waar hij in Emmerich werd doodgeschoten.

Dit brengt ons terug bij Vlieland.

De vijandelijkheden binnen Europa stapelden zich op en de oorlog kwam steeds dichter bij; de Spaanse Burgeroorlog, de annexatie van Oostenrijk en Sudetenland. Duitsland plaatste de Nederlandse regering nog sterker onder druk en de vreemdelingenpolitie vervolgde de Duitse politieke vluchtelingen intensiever. Er werden interneringskampen geopend in plaatsen zoals Weteringschans/Amsterdam, Hoek van Holland, Nieuwersluis, en Honswijk. Op tien november 1938 werd vakantiehuis Bruin op Vlieland door de regering aangewezen “als verblijfplaats van vreemdelingen”.

De Nederlandse overheid bracht totaal 39 gevangenen naar Vlieland met de verordening dat de geïnterneerden niet met de dorpsbewoners in contact mochten komen. De eerste vier emigranten, die als geïnterneerden op het eiland arriveerden waren; Matthias Klingen, Alfons Neumann, Hermann Rodewig, en Karl Boge. Dat was 6 december 1938. Zij kwamen allereerst terecht in het huis dat aan het Badhotel van de familie Bruin grensde (Dorpsstraat nr. 88). Daarin woonden ook de veldwachters die een toeziend oog op hun moesten houden. Toen het aantal geïnterneerden tot twaalf was opgelopen werden zij ondergebracht in het láátste huis van de Dorpsstraat, in Pension Zonnendauw (Dorpsstraat nr. 200). Omdat Zonnendauw te klein en van te slechte kwaliteit werd geacht, werden de geïnterneerden vervolgens overgebracht naar Pension Frisia (Dorpsstraat nr. 113). Het eten kregen de geïnterneerden, onder begeleiding van een veldwachter, uit het Badhotel.

Onder de gevangenen bestond een heimelijke leiding, die onder bestuur van de illegale sectorleiding van de K.P.D. (Kommunistische Partei Deutschland) in Amsterdam werkte. In de Amsterdamse leiding was oud-Spanjestrijder Eugen Schwebinghaus, verzorger en verbindingsman van de gevangenen. Met behulp van Nederlandse soldaten als illegale koeriers voorzag hij de groep van informatie en illegale literatuur. Naast de heimelijke politieke scholing in kleinere kring organiseerde de illegale kampleiding ook openlijke activiteiten. Er was een redactie voor de Wandkrant, de schaakcommissie organiseerde schaaktoernooien, ook met de op het eiland gestationeerde legereenheid. Daarnaast werden er voorstellingen voor de dorpsbewoners gegeven. En ook werd er een poppenkast gebouwd, die tot in de zestiger jaren op de basisschool stond opgesteld. Er waren dus wel veel contacten tussen Vlielanders en Duitse gevangenen, ook al mocht het niet. Desondanks voelden de geïnterneerden zich onder zware druk staan en waren ze onzeker over hun lot. Dat uitte zich in psychische problemen en meerdere zelfmoordpogingen.

De gevangenen werkten overdag voor Staatsbosbeheer met de regeling dat “f 0,10 zakgeld per dag kan worden verstrekt mits hun gedrag goed is”. De paden van de Badweg tot aan de Staatsschuur en naar de ijsbaan en van de Torenvijver tot de Kolk zijn door hen aangelegd.

Op 10 april 1940 versturen de gevangenen een brief aan de minister van Justitie met een verzoek tot overplaatsing naar een andere locatie wegens het dreigende oorlogsgevaar en hun kwetsbare positie op het eiland. Tevergeefs.

Mei 1940 vindt er nog een huwelijk plaats met de eerste gevangene die op Vlieland aan kwam. Op negen mei trouwt Matthias Klingen met Geertruida Petronella Henriette Hoogland. Tien mei 1940 breekt de oorlog uit. Hij zou de oorlog niet overleven.

Op 23 mei, tien dagen na de capitulatie, wordt door de Duitse autoriteiten het bevel gegeven alles in gereedheid te brengen voor het wegvoeren van de gevangenen. Enkele uren later lopen de mannen gepakt en gezakt door de dorpsstraat en zingen het lied “Uns geht die Sonne nicht unter!”

Pas op de boot wordt ontdekt dat één geïnterneerde ontbreekt: Wilhelm Gusek. Hij wordt de dag daarna opgespoord en met een afzonderlijk transport zoals de anderen naar de gevangenis van Groningen overgebracht. Hij zou de oorlog niet overleven.

Tijdens de oorlog zijn uiteindelijk veertien van de geïnterneerden omgekomen in tuchthuizen of concentratiekampen. “Menigeen verhongerde in het tuchthuis of het concentratiekamp, werd door de S.S. omgebracht of was als strafsoldaat naar de partizanen overgelopen, in de strijd gevallen of spoorloos verdwenen.” Aldus Heinz Junge, voormalig politiekgevangene op Vlieland.

Onder de gevangenen waren vier voormalige Spanjestrijders; Alfons Neuman, Albert Denz, Wilhelm Ketschau en Paul Helberg.

Alfons Neuman, 14 januari 1904 Remscheid – 3 mei 1945 Kap Arkona. Alfons was al op jonge leeftijd politiek actief en vluchtte maart 1933 naar Nederland. Eind oktober 1936 ging hij naar Spanje. Hij keerde in 1937 weer terug naar Nederland. Neumann wordt 6 december 1938 in Amsterdam gearresteerd en dezelfde dag overgebracht naar Vlieland. Na vanuit de gevangenis van Groningen naar Duitsland te zijn overgebracht werd hij in 1940 veroordeeld en doorliep de gevangenissen van Wuppertal en Hamm, het tuchthuis van Münster en kwam vervolgens in KZ Neuengamme terecht. Na een dodenmars belandde hij op het KZ schip Kap Arkona en kwam daar met meer dan 6000 andere gevangenen om.

Albert Denz, 16 december 1903 Hagen, 1942. Albert ging in november 1936 naar Spanje waar hij een officiersfunctie had. In 1939 werd hij geïnterneerd in kamp Gurs, Frankrijk, waaruit hij ontsnapt naar Nederland. Daar wordt hij op 12 januari 1940 gearresteerd en overgebracht naar Vlieland. Nadat hij vanuit de gevangenis van Groningen naar Duitsland is overgebracht wordt hij gevangen gezet in tuchthuis Münster. Daarna wordt hij gedwongen deel te nemen aan strafbataljon 999 en bij de poging om over te lopen komt hij op 3 maart 1944 om.

Wilhelm Ketschau, 12 december 1894 Remscheid. Wilhelm komt in september 1933 in Nederland aan. In oktober 1936 is hij in Spanje waar hij een officiersfunctie heeft en zwaar gewond raakt. Op 23 November 1938 is hij weer terug in Nederland waar hij precies een jaar later in Amsterdam wordt gearresteerd en 23 november 1939 op Vlieland aankomt. Hij wordt in 1940 overgebracht naar Keulen en tot vier jaar tuchthuis veroordeeld die hij deels in Siegburg uitzit, waarna hij juli 1943 wordt gedwongen deel te nemen aan strafbataljon 999. Leefde na de oorlog in Keulen.

Paul Helberg, 24 april 1905 Hamburg – 28 april 1989. Paul wordt met zijn Nederlandse vrouw Gees 17 juni 1933 gevangen genomen en zit tot november 1934 vast in KZ Börgermoor. Na vrijlating gaat hij verder met verzetswerk en vlucht samen met zijn vrouw in september 1936 via Nederland naar Spanje. Gees is april 1938 weer in Nederland, Paul volgt februari/maart 1939 waarna hij 20 november 1939 in Amsterdam wordt gearresteerd en 24 november aankomt op Vlieland. Zes juni 1940 wordt hij naar Düsseldorf overgebracht. Uiteindelijk vrijgelaten wordt hij gedwongen deel te nemen aan de Wehrmacht, waar hij als soldaat in Frankrijk in 1944 deserteert en de oorlog overleeft door onder te duiken in Wuppertal.

Nu 76 later op Vlieland herinnert niets meer aan deze 39 mensen en deze zwarte geschiedenis.

Uns ging die Sonne nicht unter!

Wilde Gesellen, vom Sturmwind durchweht,
Fürsten in Lumpen und Loden,
Ziehn wir dahin, bis das Herze uns steht,
Rebellen bis unter den Boden.
Fiedel gewandt, in farbiger Pracht,
Trefft keinen Zeisig ihr bunter.
Spießer und Spötter, ihr habt uns verlacht:
Uns ging die Sonne nicht unter!

Ihr Herren der Banken, ihr Ritter vom Gold,
Bewahrt euren traurigen Plunder!
Ihr Diener der Götzen, in Mammons Sold,
Bald brennt eure Welt wie der Zunder.
Kämpfende Jugend, in Sturmesgebraus,
Holt eure Götzen herunter.
Mit euren Tempeln und Banken ist ’s aus:
Euch geht die Sonne bald unter!

Verfolgt und verraten, vom Kerker bedroht:
Freiwild für die Gestapo-Schergen.
Zerfetzt und zerschossen, die Fahne blutrot,
Sie ging mit durch Tod und Verderben.
Wir war ’n Verbrecher an Hitlers Staat.
Und wir sind stolz auf unser Verbrechen.
Wir war ’n die Jugend des Hochverrats:
Uns konnte kein Gegner zerbrechen!

Voor ons ging de zon niet onder!

Wilde makkers, door stormwind doorwaaid,
Vorsten in lompen en joppers,
Zo trekken wij voort, tot ons hart niet meer slaat,
Rebellen tot onder de aarde.
Met viool, het gewaad in kleurrijke pracht,
Bonter zul je geen sijs zien.
Burgermannetjes en spotters, jullie hebben ons uitgelachen.
Voor ons ging de zon niet onder.

Jullie heren der banken, jullie ridders van ‘t goud,
Hou jullie zielige rotzooi maar bij je
Jullie afgodendienaars in Mammons dienst,
Weldra brandt jullie wereld als een lier.
Strijdende jeugd in stormgeraas
Haalt jullie afgoden neer.
Met jullie tempels en banken is ’t dan uit,
Voor jullie gaat de zon weldra onder.

Vervolgd en verraden, door de kerker bedreigd,
Vogelvrij voor de Gestapo-beulsknechten.
Verscheurd en doorzeefd, de vlag bloedrood,
Hij ging mee door dood en verderf.
Wij waren verraders van Hitlers staat
En zijn trots op onze misdaad.
Wij waren de jeugd van het hoogverraad,
Ons kon geen vijand breken.

Vertaling G. Gonggrijp

Roode elementen, Monique Broeshart, Groene Amsterdammer 31 Mei 1995

Sporen van de Oorlog. Ooggetuigen over plaatsen in Nederland, 1940-1945, Teresien da Silva & Dineke Stam. Anne Frank Stichting, Amsterdam,1989. ISBN 9012063116

Vlieland: Interneringskamp voor duitse tegenstanders van Hitler ; 1938 – 1940, Heinz Junge, Wim Zwart 1982.

Vlieland, Internierungslager für deutsche Hitlergegner, Heinz Junge, Dortmund, 1982

“Sie werden nicht durchkommen”: Deutsche an der Seite der Spanischen Republik und der sozialen Revolution, Werner Abel et all, Lich / Hessen, 2015. ISBN 9783868411126

Nationaal Archief (2.04.78 en 2.09.45)

Delpher, diverse kranten in de periode 1938-1940